Ενας φίλος με ρώτησε γιατί δεν έγραψα κάτι καινούργιο για την 28^η Οκτωβρίου, διότι πάντα στις εθνικές επετείους έχω κάτι καινούργιο να γράψω. Η αλήθεια είναι πως θέλησα να υπενθυμίσω, αναρτώντας ένα παλιό κείμενο, το πώς γεννήθηκε η επέτειος γιατί πιστεύω πως σε κάθε επέτειο η ίδια η μέρα είναι σημαντική. Ως εκ τούτου παραθέτω ένα κείμενο που έχω γράψει φέτος στην εφημερίδα με αυτό το θέμα.

Τα δυο τελευταία χρόνια είχαμε δυο εθνικές επετείους αληθινά σπάνιες: τον Μάρτιο του 2021 συμπληρώθηκαν διακόσια χρόνια από την Επανάσταση του 1821 και στο τέλος του καλοκαιριού του 2022 εκατό χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή. Μια σκηνοθεσία της μοίρας θέλησε να υπάρχει αυτή η σειρά: η εθνική μας μοίρα είναι σαν να μας υπενθυμίζει πως στην ελληνική  ιστορία δεν υπάρχουν μόνο μέρες δόξας, αλλά και πίκρες τεράστιες. Πρώτα υπερηφάνεια, μετά περισυλλογή.

Για διαφορετικούς λόγους και για τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση και για τα εκατό χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή έγιναν λιγότερες εκδηλώσεις από αυτές που ήταν αναμενόμενο. Η συμπλήρωση των διακοσίων χρόνων συνέπεσε με την πανδημία: οι εκδηλώσεις υπήρξαν μετρημένες και ο σκοπός ήταν να μην υπάρξει σε αυτές συνωστισμός και διάδοση του ιού. Τα δε εκατόχρανα από την Μικρασιατική καταστροφή νομίζω τα προσπεράσαμε – σαν να μην συμπληρώθηκαν ποτέ. Δυο υπέροχες εκθέσεις, η μια για την Ελλάδα του 1821 και η άλλη με θέμα τους Ελληνες της Μικράς Ασίας (και οι δυο στο Μουσείο Μπενάκη), αλλά και μια σειρά από ειδικές εκδόσεις αφιερωμένες στα γεγονότα της εποχής είναι ό,τι προσωπικά μου έμεινε. Αλλά σε γενικές γραμμές, αν στην περίπτωση της συμπλήρωσης των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821, διέκρινα μια θέληση για γιορτές, που όμως την φρέναρε η ανάγκη σεβασμού των υγειονομικών μέτρων, στην περίπτωση της επετείου των εκατό χρόνων από την μεγάλη καταστροφή δεν είδα ιδιαίτερη όρεξη για προβληματισμούς που τέτοιες ιστορίες πάντα προσφέρουν. Από την άλλη πρέπει να πω ότι ίσως είναι και καλύτερα που έγινε έτσι. Ο κορωνοϊός μας γλύτωσε από πολλά και διάφορα πανηγύρια: δεν έχουμε μέτρο ως γνωστόν. Και η διαχείριση των συζητήσεων ή των εκδηλώσεων για τη Μικρασιατική καταστροφή δεν είναι απλή υπόθεση – κάλλιο λίγα και καλά. Ας μην ξεχνάμε ότι διανύουμε μέρες ελληνοτουρκικής έντασης, τουλάχιστον σε επίπεδο ρητορικής. Δεν χρειαζόταν να υπάρξει λάδι στη φωτιά – ν’ αρχίσουν να μας κατηγορούν οι Τούρκοι πως έχουμε επεκτατικές βλέψεις και νέες μεγάλες ιδέες.  

Η αλήθεια είναι πως και οι δυο αυτοί ιστορικοί επέτειοι μας προέκυψαν σε εποχές καθόλου απλές. Το 2021 η χώρα έδινε τη μάχη με τον κορωνοϊό: τα όποια μηνύματα της ελληνικής επανάστασης για την αντιμετώπιση της πανδημίας λίγο θα βοηθούσαν – πάλι καλά που δεν τσακωθήκαμε μεταξύ μας για το αν οι ήρωες του 1821 θα ανήκαν στους εμβολιασμένους ή στους αρνητές των εμβολίων. Η Ελλάδα του 2021 δεν είχε και μεγάλη ανάγκη από επαναστατική ρητορική – μάλλον υπήρχε τέτοια σε υπερβολικές δόσεις, καθώς πολλοί μπέρδευαν την ελευθερία με τους υγειονομικούς κανόνες και την ανάγκη σεβασμού τους: μεταξύ μας δεν είναι και τόσο παράξενο αν σκεφτεί κανείς τι έχει ακουστεί από όσους αρνιόταν να εμβολιαστούν για να μην πάθει καμία ζημιά το DNA τους. Ακόμα πιο δύσκολο θα ήταν να μιλάμε για τα λάθη που έγιναν το 1922: σε κάθε συζήτηση για εθνικούς διχασμούς, διάφοροι θα σκεφτόντουσαν τις μέρες των καυγάδων για το μνημόνιο. Δεν αποκλείω και να τις νοσταλγούσαν – προσωπικά όταν αυτά τα ακούω λέω από μέσα ου «δώσαμε δώσανε». Οι απολογιστικές αυτές σκέψεις με οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τόσο η συμπλήρωση διακοσίων χρόνων από την επανάσταση του 1821, όσο και η θλιβερή επέτειος της Μικρασιατικής καταστροφής μάλλον μας προέκυψαν σε λάθος στιγμή. Ελπίζω να μην συμβεί το ίδιο κάποτε και με την επέτειο των εκατό χρόνων από το «όχι» του 1940.

Δεν ξέρω ποια θα είναι η Ελλάδα του 2040 και δύσκολα θα προλάβω να τη δω. Ξέρω όμως ότι η 28η Οκτωβρίου καθιερώθηκε ως εθνική γιορτή γιατί η συγκεκριμένη μέρα το 1940 υπήρξε μια μέρα μοναδική και σπάνια: ο ενθουσιασμός των Ελλήνων στο κάλεσμα για επιστράτευση περιγράφεται από τους ανθρώπους που την έζησαν ως κάτι μοναδικό. Το «Οχι» του Ιωάννη Μεταξά αποτελεί μια ιστορία που προστέθηκε εκ των υστέρων. Η πρώτη επέτειος της 28ης Οκτωβρίου γιορτάστηκε στις μέρες της γερμανικής κατοχής – στις 28 Οκτωβρίου του 1941. Αυτό που γιορτάστηκε τότε ήταν αυτή η πατριωτική έξαρση – ήταν εποχές που αυτή δεν είχε ακόμα δαιμονομοποιηθεί κι ο πατριωτισμός δεν είχε καμία σχέση με τους εθνικισμούς και τις φασίζουσες στρεβλώσεις. Οι Ελληνες θέλησαν να γιορτάσουν την κοινή τους στάση απέναντι στον εχθρό – στον συγκεκριμένο εχθρό. Καμάρωναν για την ενότητα τους κι αντλούσαν από αυτή δύναμη και μάλιστα σε μέρες κατοχής. Εμφύλιοι και άλλοι διχασμοί ήρθαν αργότερα, αλλά η 28η Οκτωβρίου καθιερώθηκε ως εθνική γιορτή γιατί το νόημα της πάντα (είτε με κατοχές, είτε με εμφύλιους, είτε με μέρες θλίψης, είτε σε στιγμές ευημερίας) ήταν πάντα ίδιο: δεν είχε να κάνει με νίκες ή ήττες, αλλά με τη θέληση του λαού να πολεμήσει ενωμένος και χωρίς δεύτερες σκέψεις ή φόβους. Η 28η Οκτωβρίου θύμιζε μια στιγμή καθήκοντος.

Νομίζω πως όταν ποτέ γιορταστούν τα εκατό χρόνια από την 28η Οκτωβρίου 1940, όλοι οι συμβολισμοί της μέρας θα είναι και τότε επίκαιροι. Στη χώρα αυτή θα υπάρχει πάντα ανάγκη για ενότητα, για κοινούς αγώνες, για μεγάλες συμφωνίες και για ένα μέλλον καλύτερο. Δεν μπορώ να φανταστώ καταστάσεις που θα κάνουν τα νοήματα της 28ης Οκτωβρίου ανεπίκαιρα – αυτό που έχει σημασία στην δική της περίπτωση είναι να υπάρχει το κουράγιο σε αυτά να σταθούμε. Θα το κάνουμε; Νομίζω υποχρεωτικά. Αντίθετα από την 25η Μαρτίου που είναι φορτωμένη με ένα σωρό αναγνώσεις και που είναι και γεμάτη ήρωες, η 28η Οκτωβρίου είναι μια επέτειος που χωρίς την ιστορία της μέρας, στην οποία όλα ξεκίνησαν δεν έχει και μεγάλο νόημα. Στην πραγματικότητα κάθε 28η Οκτωβρίου γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου του 1940 ως ένα είδος εξαίρεσης, ως μια μέρα που υπήρξε μια φορά κι ένα καιρό, ως ένα υπέροχο διάλειμμα ανάμεσα σε μέρες που τα πατριωτικά συναισθήματα που γεννήθηκαν τότε δεν βιώθηκαν ποτέ ξανά με τέτοια μοναδική ένταση. Οι εορτασμοί που θα γίνουν κάποτε για τα εκατό χρόνια της θα είναι επίκαιροι. Είτε η Ελλάδα μας είναι καλύτερη, είτε δεν είναι, θα χει πάντα ανάγκη από φωτεινές εξαιρέσεις. Αυτό ήταν και έτσι θα παραμείνει η 28η Οκτωβρίου του 1940…