Κοίταζα χθες τις αντιδράσεις μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για το ζήτημα της Αγιάς Σοφιάς που ο Ραζίπ Ερτογάν αποφάσισε να μετατρέψει πάλι σε τζαμί. Από τη μια όλες αυτές οι αντιδράσεις (μια μίξη από θλίψη και ανάθεμα) δείχνουν ότι οι Ελληνες ζουν αυτό το γεγονός ως εθνικό τραύμα. Από την άλλη τα περισσότερα που γράφονται μαρτυρούν ότι οι πιο πολλοί από αυτούς που εκφράζουν την οργή τους δεν έχουν καν επισκεφτεί την εκκλησία ή για να είμαι πιο ακριβής το «μνημείο- μουσείο». Για αυτό και γράφουν ένα σωρό απίθανα.

Τρεις καταστροφές και μισή

Φαίνεται ότι όποιος σχεδίασε και κατασκεύασε την Αγιά Σοφιά στα θεμέλια της λαμπρής εκκλησίας της χριστιανοσύνης έβαλε άθελά του και κάποια κατάρα – οι περιπέτειες της Αγιάς Σοφιάς δεν εξηγούνται αλλιώς. Δεν ξέρω πόσοι το γνωρίζετε αλλά η σημερινή Αγιά Σοφιά είναι η τρίτη που κατασκευάστηκε στο ίδιο σημείο. Η πρώτη Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 360, στα χρόνια της αυτοκρατορίας του Κωνσταντίου Β΄ και μαζί με τον υπέροχο ναό της Αγίας Ειρήνης αποτελούσε τον κύριο καθεδρικό ναό της Πόλης – ήταν και έδρα του Πατριαρχείου. Λέγεται ότι παρά το μεγάλο του μέγεθος ο ναός είχε επικίνδυνες αρχιτεκτονικές ατέλειες, είχε για παράδειγμα βασιλική κατασκευασμένη από ξύλο και εξαιτίας αυτού καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404: δεν υπάρχουν ούτε πίνακες ζωγραφικής με την πρώτη μορφή της εκκλησίας.

Φυσικά χτίστηκε εξαρχής τα επόμενα χρόνια. Η νέα εκδοχή του  ναού εγκαινιάστηκε το 415 επί βασιλείας του Θεοδοσίου Β΄ αλλά ούτε αυτή μακροημέρευσε. Καταστράφηκε από τους οπαδούς του πατριάρχη επειδή ο Θεοδόσιος είχε μια διαμάχη μαζί του. Και πάλι οι εκτιμήσεις για την αρχιτεκτονική αξία του οικοδομήματος διαφέρουν, ωστόσο οι ιστορικοί συμφωνούν πως σε αυτή τη δεύτερη καταστροφή έγινε και πλιάτσικο καθώς στο εσωτερικό του ναού φυλάσσονταν ιερά κειμήλια μεγάλης αξίας, από χρυσό ή ασήμι, μέρος των οποίων παρά τις αστυνομικές επιχειρήσεις του Θεοδόσιου δεν βρέθηκαν ποτέ.

Χρειάστηκαν πάνω από εκατό (!) χρόνια για να επιχειρήσει αυτοκράτορας να ξαναχτίσει το μεγάλο ναό και το έκανε το 537 ο Ιουστινιανός, αλλά και πάλι υπήρξαν προβλήματα. Είκοσι χρόνια μετά τα λαμπρά του εγκαίνια, στους τρομερούς σεισμούς του 557, ο τολμηρότατος στη σύλληψη και κατασκευή από τον αρχιτέκτονα Ισίδωρο θόλος του ναού κατέπεσε και συνέτριψε την αψίδα, τον Ιερό Αμβωνα και την Αγία Τράπεζα. O ανιψιός του Ισιδώρου, ο Ισίδωρος ο νεότερος, ανέλαβε και έκτισε το νέο θόλο, αυτόν που υφίσταται μέχρι σήμερα. Η φραγκοκρατία της Πόλης ωστόσο αρχικά και η κατάληψή της από τους Οθωμανούς αργότερα είχαν ως αποτέλεσμα να αλλάξουν πολλά και γύρω από την εκκλησία (π.χ καταστράφηκε η περίφημη αυλή της) αλλά και εντός της. Όταν μετατράπηκε σε τζαμί, καταστράφηκαν όχι μόνο εικόνες που κάηκαν και τοιχογραφίες που ασβεστώθηκαν, αλλά και τα περίφημα μωσαϊκά της, τα οποία προσπάθησε να ξαναβγάλει στο φως με μια γιγάντια προσπάθεια η UNESCO, εκμεταλλευόμενη το γεγονός ότι ο Κεμάλ μετέτρεψε το κάποτε τζαμί σε μουσείο τη δεκαετία του ‘30.

Δεν ήταν χώρος λατρείας

Γιατί εξιστόρησα εν συντομία το πώς φτάσαμε ως εδώ; Για να κάνω κατανοητό ότι δεν υπάρχει καμία εκκλησία της Αγιάς Σοφιάς που ξαναγίνεται τζαμί: η χριστιανική εκκλησία της Αγιάς Σοφιάς έχει σταματήσει να λειτουργεί από το 1453 κι αφού προηγουμένως ήταν για χρόνια  σε προβληματική κατάσταση καθώς είχε λεηλατηθεί από τους Φράγκους. Ο Ερτογάν αποφάσισε να μετατρέψει σε τζαμί ένα μουσείο – ο ναός της Αγιάς Σοφιάς έχει πάψει δυστυχώς να υπάρχει χρόνια τώρα κι όποιος το μουσείο είχε επισκεφτεί μπορούσε μόνο να φανταστεί πως ήταν: κι αυτό ωστόσο δεν ήταν καθόλου εύκολο. Αυτό που έχει δει με τα μάτια του όποιος έχει επισκεφτεί την Αγιά Σοφιά δεν ήταν σίγουρα χώρος λατρείας: μπορούσες μόνο να λυπάσαι για αυτό που κάποτε υπήρχε – εγώ λυπόμουν και το τζαμί. Η τουριστική αξιοποίηση του μουσείου επέτρεπε κάθε πανηγύρι: πρόσφατα χορεύτριες έκαναν σπαγγάτο για μια διαφήμιση.  

Ο,τι είχε απομείνει ήταν μάλιστα λίγο, σε σχέση με την πραγματική ομορφιά του ναού έτσι όπως αυτή περιγράφεται από τα έργα των βυζαντινολόγων: αν αυτή την ομορφιά θέλετε να την κατανοήσετε αναζητείστε αυτά τα έργα.

Πληγωνόμαστε, ωστόσο, θα πει κάποιος από το γεγονός ότι ο Ερτογάν δεν σέβεται ούτε αυτό το ελάχιστο που είχε απομείνει. Το καταλαβαίνω. Αλλά αυτό που χρειάζεται είναι να συνταχθούμε με όλους τους διεθνείς οργανισμούς που θα προσπαθήσουν να τον πιέσουν να μην το κάνει: όλα τα υπόλοιπα (συμπεριλαμβανομένων και των διαδικτυακών υπερβολών μας) είναι αντιδράσεις σπασμωδικές – ας ξέρουμε τουλάχιστον για ποιο λόγο διαμαρτυρόμαστε. Ούτε καμία χριστιανική εκκλησία υπήρχε, ούτε υπήρχε ποτέ πιθανότητα η Αγιά Σοφιά να ξαναγίνει χριστιανική εκκλησία. Εκτός αν νομίζει κανείς ότι θα εμφανιστούν μεθαύριο οι Παλαιολόγοι με τα έξι δάχτυλα.

Ψάχνει εχθρούς συνεχώς

Προσοχή να μην βγάλουμε τα λάθος συμπεράσματα και χαθούμε κι εμείς στα μονοπάτια των επικίνδυνων εθνικισμών μας. Η ιστορία αυτή πρέπει απλά να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ότι απέναντί μας έχουμε ένα αδίστακτο λαϊκιστή που χρησιμοποιεί για να πορώσει το εκλογικό του ακροατήριο τα πάντα. Κυρίως οφείλουμε να κατανοήσουμε πως ο τύπος δεν είναι από αυτούς που μπλοφάρουν: μπορεί να κάνει πράξη κάθε απειλή του κυρίως γιατί τα εσωτερικά του προβλήματα είναι τόσο μεγάλα, ώστε χρειάζεται εξωτερικούς εχθρούς για να κρατά ενωμένο τον κόσμο που τον ακολουθεί. Ο κορωνοϊός γονάτισε την οικονομία της Τουρκίας, που έτσι κι αλλιώς είχε τα χάλια της. Οι εμπλοκές της Τουρκίας στα μέτωπα της Συρίας και της Λιβύης έχουν κόστος. Το μέτωπο της φιλοευρωπαϊκής αντιπολίτευσης, αν και ακόμα σχετικά αδύναμο, δημιουργεί προβλήματα βάζοντας στην πρώτη γραμμή ζητήματα που έχουν να κάνουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την κρατική διαφθορά – κι αυτές οι συνεχείς καταγγελίες βγάζουν τον Ερτογάν από τα ρούχα του. Του μένει η αντζέντα ενός επικίνδυνου εθνικισμού: πριν πάρει την απόφαση να μετατρέψει την Αγια Σοφιά σε τζαμί (για να δείξει στους ξένους ότι κυβερνά τη χώρα του όπως γουστάρει) είχε διοργανώσει τις γιορτές της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, οι οποίες όχι τυχαία είχαν προγραμματιστεί να γίνουν το τριήμερο που η Πόλη φιλοξενούσε τον τελικό του Τσάμπιονς λιγκ.

Ας τα έχουμε υπόψιν μας αυτά κι ας είμαστε έτοιμοι για να αντιμετωπίσουμε μελλοντικές εντάσεις. Όχι για να πάρουμε την Πόλη, αλλά για να του δείξουμε ότι δεν είμαστε εμείς ο σάκος του μποξ που χει ανάγκη για να δείχνει τη δύναμή του…