Όταν φτάνει η επέτειος του Πολυτεχνείου μου αρέσει να διαβάζω τα επετειακά αφιερώματα για ένα λόγο: όσο απομακρυνόμαστε από τη χρονιά του 1973, όταν και όλα συνέβησαν, τόσο περισσότερο διάφοροι βάζουν την επικαιρότητα την ερώτηση για το τι πραγματικά έγινε. Αυτό που μάθαμε να λέμε «το Πολυτεχνείο» εξελίχτηκε σιγά σιγά σε ένα είδος εθνικού μυστηρίου. Το μυστήριο εν προκειμένω δεν έχει να κάνει με το ίδιο το γεγονός και τους πρωταγωνιστές του: ακόμα δεν έχουμε ζήσει μέρες παράνοιας που να αμφισβητείται κι αυτό καθ’ αυτό το γεγονός – δεν αποκλείω κάποτε να γίνει κι αυτό ειδικά αν η ακροδεξιά ρητορική δυναμώσει κι άλλο. Το μυστήριο αφορά το γιατί έγιναν όλα την συγκεκριμένη χρονική στιγμή, το πώς και από ποιους προετοιμάστηκαν, το ποιος την εξέγερση την στήριξε και ποιος πήρε αποστάσεις. Αλλά και το πόσο αυθόρμητα υπήρξαν όλα και τι αποτέλεσμα τελικά είχαν. Αυτά άρχισαν ξαφνικά να ενδιαφέρουν – κυρίως γιατί οι απαντήσεις πενήντα χρόνια μετά διαφέρουν.
Κάθε χρόνο εμφανίζονται κάποιοι που είτε το έζησαν ως γεγονός «το Πολυτεχνείο» είτε το μελέτησαν ως ερευνητές εκ των υστέρων και προσπαθούν να το φωτίσουν ως γεγονός. Με τον καιρό προκύπτουν νέες εξηγήσεις και νέες εκδοχές μιας ιστορίας, που διάβολε, δεν διαδραματίστηκε διακόσια χρόνια πριν ώστε η έρευνά της να είναι δύσκολη, αλλά μόλις πενήντα. Κι όμως αυτό κυρίως είναι που στην προκειμένη περίπτωση μεγαλώνει τα ερωτηματικά: το ό,τι υπάρχουν μνήμες και ζούνε ακόμα πολλοί από όσους ήταν στο Πολυτεχνείο μεγαλώνει το μύθο. Δεν υπάρχει ανάγκη από μαρτυρίες, αλλά από εξηγήσεις. Και η ανάγκη μιας εξήγησης καθιστά οτιδήποτε ενίοτε και μυστηριώδες.
Πότε ξεκίνησε να βρίσκεται τις μέρες της επετείου στο κέντρο η ερώτηση τι έγινε στο Πολυτεχνείο είναι δύσκολο να το προσδιορίσει κανείς. Όχι πάντως στα πρώτα χρόνια των μεταπολιτευτικών εορτασμών του. Τότε όλοι ισχυριζόντουσαν ότι γνώριζαν τι έγινε στο Πολυτεχνείο κι απλά κάποιοι αναζητούσαν το περίφημο νόημά του, φέροντας συνήθως την ιστορία στα μέτρα των πολιτικών πιστεύω τους. Όμως είναι άλλο πράγμα το πολιτικό νόημα (που συχνά το μπλέκουμε με το μήνυμα που είναι κάτι άλλο…) κι άλλο η αναζήτηση του τι συνέβη: αυτή αρχίζει να εμφανίζεται στην επικαιρότητα πολλά χρόνια μετά. Ποτέ; Ισως να κάνω λάθος, αλλά νομίζω πως προέκυψε όταν αρχίζει να αμφισβητείται η ίδια η προσφορά της γενιάς του Πολυτεχνείου στην χώρα.
Η γενιά του Πολυτεχνείου είναι σαφώς η πιο παράξενη γενιά της ελληνικής ιστορίας. Πρώτα από όλα είναι δύσκολο να προσδιορίσεις τον όρο: για ένα μεγάλο διάστημα ως «γενιά του Πολυτεχνείου» χαρακτηρίζονται όσοι όντας εκεί τον Νοέμβρη του 1973 θεμελίωσαν πολιτικές καριέρες. Με τον καιρό ως «γενιά του Πολυτεχνείου» άρχισαν να χαρακτηρίζονται όσοι ήταν παρόντες κι έξω από αυτό κι όσοι αργότερα πήραν μέρος στις μεγάλες μεταπολιτευτικές διαδηλώσεις. Για χρόνια το να ανήκεις στη «γενιά του Πολυτεχνείου» ήταν κάτι σαν τίτλος μεταπτυχιακού που έβαζες στο βιογραφικό σου: όλοι ήθελαν να ήταν στο Πολυτεχνείο. Έχω μάλιστα ακούσει τόσους να δηλώνουν πως ήταν εκεί που με πρόχειρους υπολογισμούς φτάνω στο συμπέρασμα πως όσοι ήταν μέσα ήταν περισσότεροι από όσους ήταν απέξω – πράγμα που φυσικά δεν ισχύει. Μετά ήρθαν τα χρόνια της χρεοκοπίας, η εποχή των μνημονίων και του εμφυλίου των πληκτρολογίων και το πράγμα άλλαξε δραστικά. Η κακόμοιρη η «γενιά του Πολυτεχνείου» έγινε η υπεύθυνη του εθνικού δράματος. Οι χθεσινοί ήρωες έγιναν οι τωρινοί ξεπουλημένοι, το «έκανα αντίσταση στη Χούντα» άρχισε να αντιμετωπίζεται με επιφυλάξεις: οι ακροδεξιοί που πλήθαιναν ρωτούσαν «γιατί», αρνιόντουσαν τους νεκρούς – έβαλαν την συζήτηση σε μια παρανοϊκή βάση κι ευτυχώς που το πράγμα κράτησε λίγο. Οι ριζοσπάστες αγανακτισμένοι από την άλλη περίμεναν τη μέρα της πορείας ειδικά να πετάς πέτρες στα ΜΑΤ, αλλιώς το παρελθόν σου το είχες προδώσει. Η «γενιά του Πολυτεχνείου» αποθεώθηκε, δικάστηκε και καταδικάστηκε, αλλά στις δικές της περιπέτειες δεν υπάρχει κανένα μυστήριο: μυστήριο άρχιζε να σκεπάζει το ίδιο «το Πολυτεχνείο». Όχι γιατί ήταν και είναι πολλοί αυτοί που το διεκδικούν ως δικό τους, αλλά γιατί είναι πλέον πολλοί αυτοί που δεν το έζησαν και αναζητούν την αλήθεια του. Πιστεύοντας πως όπως σε όλες τις ελληνικές ιστορίες κάτι υπάρχει που ακόμα δεν ξέρουμε.
Οφείλω να πω πως εξ αρχής το «Πολυτεχνείο» είχε μια ωραία διάσταση πολιτικού θρίλερ από αυτά που αρέσουν. Δεν βασίστηκε σε κάποιου Τύπου συνεργασία κομματικών δυνάμεων: ήταν αντιεξουσιαστικό και αυτοτελές. Δεν είχε συγκεκριμένους αρχηγούς και ηγέτες. Κάποια γεγονότα, όπως το περίφημο χαμένο φύλλο της «Πανσπουδαστικής», βοηθούσαν ώστε να υπάρχουν ερμηνείες προθέσεων που οδηγούσαν σε αντιπαραθέσεις και διαφορετικές αφηγήσεις. Επίσης τα όποια πολιτικά αποτελέσματα της φοιτητικής εξέγερσης δεν υπήρξαν άμεσα: δεν έπεσε η Χούντα εκείνο το βράδυ ώστε οι διαδηλώσεις να ολοκληρωθούν με ένα μεγάλο πάρτι και δεν ορκίστηκε την επόμενη κάποιου είδους κυβέρνηση που έφερε ξανά την δημοκρατία ώστε να υπάρχει ένα λυτρωτικό χάπι εντ. Μια ιστορία χωρίς άμεσο τέλος, όπως ήταν «το Πολυτεχνείο» άφησε περιθώρια για αφηγήσεις χωρίς θεαματικό επίλογο. Κι αυτό είναι που μεγάλωσε αρχικά το μύθο και στη συνέχεια το μυστήριο. Όλα έγιναν όπως οι πρωταγωνιστές τα αφηγούνται, αλλά όποιος τις ιστορίες ακούει ενδιαφέρεται για το παρασκήνιο τους και απαιτεί πλέον ειδικά τις μέρες της επετείου να ακούσει κάτι που θα ικανοποιήσει την φαντασία του. Οποιος έχει επενδύσει σε αφηγήσεις κατά κανόνα αστοιχείωτων εξηγήσεων του πως όλα έγιναν, βάζοντας στην αφήγηση μυστικές υπηρεσίες (ντόπιες και ξένες), πολιτικές εκτιμήσεις επιφανών ανδρών της εποχής που δεν δικαιώθηκαν, και φυσικά ακροδεξιές μπούρδες για δήθεν μεγάλες σκηνοθεσίες των περιστατικών και άλλα τέτοια πολλά, κατάφερε να φτιάξει ένα μυστηριώδες «Πολυτεχνείο» που χρειάζεται έρευνα.
Δεν ξέρω αν όλη αυτή η παράξενη θολούρα και η ανάγκη για ερμηνείες, εξηγήσεις κι αποκαλύψεις προέκυψε τυχαία: είναι το πιθανότερο. Αυτό που ξέρω είναι ότι θα ήταν πολύ καλύτερα κανένα μυστήριο να μην υπήρχε. Θα ήταν επίσης πολύ καλύτερα να μην υπήρχε καμία ανάγκη να απαντηθεί η ερώτηση «τι έγινε» - εννοώ να ξέραμε όλοι κάθε πτυχή της ιστορίας. Σε αυτή την περίπτωση το «Πολυτεχνείο» θα ήταν μια γιορτή που θα μας θύμιζε ότι η δημοκρατία μας έχει κόστος – και μεγάλο μάλιστα. Αλλά με την βεβαιότητα που κουβαλάμε πως η ιστορία της χώρας μας γράφεται από «σκοτεινά κέντρα», αμφιβάλω αν μια τέτοια γιορτή που θα μας θύμιζε την αξία της δημοκρατίας μας πραγματικά θα την θέλαμε…
(Βημαγκαζίνο Νοέμβριος 2023)
